Zagadnienia sukcesji i problem dziedziczenia coraz częściej pojawia się w kontekście gospodarstw rolnych w Polsce. Sukcesja jest równie ważna w przypadku gospodarstw rolnych co firm rodzinnych. Ciągłość przekazywania tych podmiotów kolejnym pokoleniom wpływa na osiągnięcie ich sukcesu. Przygotowanie do sukcesji zapewnia dobrze opracowany i wdrożony plan sukcesji gospodarstwa rolnego.
Sukcesja gospodarstwa boryka się z tymi samymi problemami i dylematami co firmy rodzinne poza branżą rolniczą. Dlatego dość często pojawiają się ogłoszenia typu: sprzedam gospodarstwo rolne. Szerzej o sukcesji pisałem w innym artykule poradnika (znajdziesz tutaj).
Tu skupię się na sytuacji, w której sukcesja gospodarstwa rolnego zachodzi w obrębie rodziny. Temat jest istotny, bo przetrwanie działalności rolniczej zależne jest od tego, czy gospodarstwa indywidualne pozostaną w rękach rodzin.
Prawna definicja gospodarstwa rolnego.
Dominująca część polskich gospodarstw rolnych to gospodarstwa rodzinne – to 99% całości. W 1990 roku nowelizacja kodeksu cywilnego ustawą z 28 VII 1990 r. wprowadziła definicję gospodarstwa rolnego. Kodeks cywilny podaje:,
„Za gospodarstwo rolne uważa się grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą, oraz prawami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego.”
Jednak na przestrzeni lat widać, że pojęcie gospodarstwa rolnego w polskim prawie było i jest ujmowane w różny sposób. Legislacja dotycząca gospodarstwa rolnego jest zróżnicowana i powstały dwa ujęcia: przedmiotowe i funkcjonalne.
To pierwsze traktuje gospodarstwo rolne jako zespół składników: czyli grunty, ziemię rolną, budynki gospodarcze itp. Ujęcia funkcjonalne ujmują gospodarstwo rolne jako działalność rolniczą: dynamikę, proces, zmiany.
Z ekonomicznego punktu widzenia pod pojęciem gospodarstwa rolnego rozumie się celowo zorganizowany zespół ludzi, mający kierownictwo, i innych środków produkcji, który ma za zadanie wytworzyć produkty rolnicze dzięki uprawie roślin, chowowi zwierząt i przetwórstwu roślinnemu.
Aspekty prowadzenia działalności rolniczej.
Działalność rolnicza zgodnie z art. 2 ust. 2 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych również ma rozbudowaną definicje. Określa, że jest to:
„działalność polegająca na wytwarzaniu produktów roślinnych lub zwierzęcych w stanie nieprzetworzonym (naturalnym) z upraw własnych lub hodowli, chowu w tym również zawiera się produkcja materiału siewnego, szkółkarskiego, hodowlanego oraz reprodukcyjnego, produkcja warzywnicza gruntowa, szklarniowa i pod folią, produkcja roślin ozdobnych, grzybów uprawnych i sadownicza, hodowla i produkcja materiału zarodowego zwierząt, ptactwa i owadów użytkowych, produkcja zwierzęca typu przemysłowo-fermowego oraz hodowla ryb”. W dalszej części ujęto też działalność z minimalnymi okresami przetrzymywania zakupionych zwierząt i roślin.
W ustawie wyodrębniono cechy działalności rolniczej, ale bez konkretnego umocowania. Nie zostało precyzyjnie określone co należy rozumieć przez działalność rolniczą. Czy jest to spółka, czy może działalność nierejestrowana? Temat wciąż jest otwarty, ale można go dookreślić i warto to zrobić w świetle planowanej sukcesji.
Prawo mówi wprost: działalność rolnicza nie stanowi działalności gospodarczej w rozumieniu ustawy z dnia 6 marca 2018 r. – Prawo przedsiębiorców. Jednak, to, że rolnik nie prowadzi zarejestrowanej działalności gospodarczej zgodnie z ustawą nie świadczy o tym, że działalność rolnicza nie może być działalnością gospodarczą.
Jeśli rolnik wykonuje działalność w celu zarobienia pieniędzy, i jest to sposób zorganizowany, nieprzerwany i we własnym imieniu, wtedy można go potraktować jak przedsiębiorcę.
To ustalenie ma kluczowe znaczenie dla sukcesji gospodarstwa wiejskiego i stanowi początek przygotowań planu sukcesji.
Z ojca na syna – co ująć w planie sukcesji gospodarstwa rolnego?
Krokiem, który należy podjąć w celu sprawnego przekazania w przyszłości gospodarstwa kolejnym pokoleniom, jest zaprojektowanie planu sukcesji.
Opracowania wskazują, aby taki plan w firmach rodzinnych opracować minimum 5 lat przed przejściem na emeryturę. Gospodarstwa rolne rządzą się nieco innymi prawami i w ich przypadku okres 5- letni jest niezbędnym minimum. Praktycy tematu sugerują, żeby rozpocząć planowanie nawet 10 lat przed osiągnieciem wieku emerytalnego.
Co powinno znaleźć się w planie sukcesji?
Plan sukcesji to po prostu przemyślenie i konkretne zaplanowanie pod względem prawnym przekazania gospodarstwa kolejnym właścicielom. Plan jest niezbędny, aby gospodarstwo miało szansę zaadoptować się do zmieniających się warunków.
Ważne żeby plany sukcesji w przypadku gospodarstw rolnych sporządzano na piśmie. Pokazuje to pierwsze problemy związane np. z przekazaniem gruntów. W Polsce na tym etapie pojawia się albo problem braku następcy, albo wręcz odwrotnie, chęć przejęcia rodzinnego gospodarstwa zgłasza więcej niż jedna osoba, lub też kilku członków rodziny chce podzielić się gospodarstwem i np. dwoma budynkami gospodarczymi.
Konstrukcja planu działań sukcesyjnych w gospodarstwie rolnym wymaga kompleksowego podejścia i uwzględnienia konkretnych etapów. Tu wskaże kilka niezbędnych kroków:
- Określenie pozycji gospodarstwa. Tu ustala się obowiązki kierownika gospodarstwa, ale też jaką ma wiedzę i umiejętności co daje podstawę dla następcy. Ustalenie pozycji gospodarstwa rolnego może prowadzić do „odkrycia”, że zarządzaniem zajmują się dwie osoby, np. rolnik i współmałżonka. Ta częsta sytuacja niesie za sobą konsekwencje w sukcesji, w której należy uwzględnić te dwie osoby;
- Bieżąca sytuacja finansowa, to przede wszystkim wyniki w produkcji i ekonomia. Sytuacja ta może mieć znaczenie przy późniejszej sukcesji, bo wymagania co do następcy zmieniają się. Jeżeli gospodarstwo jest w świetnej kondycji finansowej, wymagania są zupełnie inne, niż w sytuacji kiedy gospodarstwo przejmuje się z wymogami inwestycyjnymi;
- Wskazanie wymagań względem następcy. Powinny być oparte o obserwację. Pod uwagę należy wziąć: poziom wyksztalcenia, wiedzę, doświadczenie praktyczne. Taka diagnoza to zabezpieczenie przyszłości gospodarstwa, ale też danie szansy sukcesorom na nabycie niezbędnych kompetencji. To jeden z najważniejszych punktów planu sukcesji;
- Następca – ustalenie komu przekażemy gospodarstwo. Może to być osoba z rodziny, lub osoba niespokrewniona. Może wystąpić sytuacja, w której rolnik planuje na swoje miejsce osobę z rodziny, jednak ta w chwili przekazania nie jest gotowa do jego objęcia, np. jest zbyt młoda. To właśnie w planie sukcesji można wskazać następcę tymczasowego. Za tym stoją jednak odrębne działania prawne i finansowe.
- Określenie przedziałów czasowych dla np.: wdrażania następcy, a także kiedy rozpocznie się właściwy proces sukcesji.