Ślub, wesele i… wnioski o unieważnienie małżeństwa. Tak, to nie scenariusz filmu, a rzeczywistość, w której wcale nie tak rzadko pary występują o stwierdzenie nieważności ślubu. Zazwyczaj stwierdzenie nieważności ślubu kościelnego, ale dlaczego unieważnienie małżeństwa kościelnego jest istotniejsze niż stwierdzenie nieważności małżeństwa cywilnego i czy na pewno jest? Jak wygląda proces unieważnienia małżeństwa w polskim prawie i ustawodawstwie i czy w kodeksie prawa kanonicznego istnieją takie same zapisy jak w prawie cywilnym? Poniżej odpowiadam na te pytania i przedstawiam kilka innych aspektów, o które opiera się nieważność małżeństwa.
Kilka zaskakujących faktów o unieważnieniu małżeństwa.
Dlaczego częściej słyszy się o stwierdzeniu nieważności małżeństwa kościelnego, a orzeczenie nieważności małżeństwa cywilnego to temat drugorzędny? Otóż odpowiedź jest dość jasna, z prawnego punktu widzenia, w polskim ustawodawstwie kodeks rodzinny i opiekuńczy w zasadzie nie zawiera definicji unieważnienia małżeństwa.
Inaczej jest w innych krajach Unii Europejskiej. W prawie hiszpańskim, niemieckim, czy francuskim podane są takie definicje, a nawet wypunktowane przyczyny unieważnienia małżeństwa. W Polsce wciąż jeszcze nie do końca poradziliśmy sobie z tym tematem w zakresie uregulowań prawnych, co jednak nie oznacza, że nie istnieje unieważnienie małżeństwa w kontekście cywilnym i nie można przeprowadzić procesu o stwierdzenie nieważności.
Różne kraje inaczej też definiują wiek zezwalający na zawarcie małżeństwa. Z reguły w systemach prawnych europejskich jest to 18 lat uznawane jako dolna granica wieku, ale:
- w Anglii, małżeństwo jest nieważne, jeżeli zawarły je osoby, z których jedna nie osiągnęła 16 lat. Różna jest natomiast granica wieku w przypadku zezwolenia sądu na zawarcie małżeństwa.
- Ustawodawca hiszpański uznaje, że w związek małżeński ( po uzyskaniu zezwolenia sądu) mogą zawrzeć osoby, które mają ukończone 14 lat,
- w Niemczech i Holandii ustawodawcy dopuszczają, że osoby, które ukończyły 16 rok życia mogą być gotowe do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich, jednak muszą uzyskać zezwolenie sądu.
Unieważnienie małżeństwa cywilnego – co i kto o tym decyduje?
Mimo znaczących luk prawnych nie jest tak, że polskie ustawodawstwo i prawodawstwo nie reguluje kompletnie tego tematu. Otóż zgodnie z art. 17 k.r.o. małżeństwo może być unieważnione tylko z przyczyn przewidzianych w przepisach kodeksu.
Przyczyny, które warunkują stwierdzenie nieważności małżeństwa ogólnie charakteryzuje się jako brak pewnych kwalifikacji osobowych dotyczących samej osoby lub stosunku między określonymi osobami.
Dla oceny ważności małżeństwa najistotniejsze i w zasadzie kluczowe znaczenie ma stan istniejący w chwili jego zawarcia. Jeżeli więc małżeństwo zostało zawarte, mimo istnienia okoliczności wskazanych w art. 10–16 k.r.o, to uznawane jest ono za ważne do momentu kiedy sąd nie wyda orzeczenia o jego unieważnieniu.
To w ogólnym ujęciu co do stwierdzenia nieważności małżeństwa. Jednak nieco szerzej traktuje się temat przyczyn, które powodują unieważnienie małżeństwa.
Unieważnienie małżeństwa – powody
Mimo trudności w określeniu unieważnienia małżeństwa w polskim ustawodawstwie to wskazane są jednak przyczyny, przeszkody małżeńskie(art. 10–15 k.r.o.), których wystąpienie (przy jego zawarciu) warunkuje unieważnienie ,należą do nich:
- przeszkoda wieku( o czym pisałem powyżej)
- wystąpienie przyczyn natury psychicznej,
- przeszkoda ubezwłasnowolnienia,
- bigamia,
- przeszkoda pokrewieństwa,
- błąd co do tożsamości drugiej strony
- przeszkoda powinowactwa,
- brak świadomości wyrażenia woli,
- przeszkoda przysposobienia,
- wady oświadczenia o wstąpieniu w związek małżeński lub oświadczenia, o którym mowa w art. 1 § 2 k.r.o. (art. 151 k.r.o.):
- błąd co do tożsamości drugiej strony (np.: tożsamości płciowej),
- groźby bezprawnej.
Powyższe przyczyny to w zasadzie katalog zamknięty. Polski ustawodawca posłużył się zasadą numerus clausus, czyli wskazanie konkretów. Przepis art. 17 k.r.o. w którym wskazane są przyczyny, jest w zasadzie klauzulą zamkniętą wymieniającą przyczyny unieważnienia związku małżeńskiego.
Na jakiej podstawie następuje stwierdzenie nieważności małżeństwa
Ważnym kryterium z punktu widzenia polskiego prawa jest wiek małżonków. Ustawodawca polski w art. 10 k.r.o. określił minimalny wiek istotny z punktu widzenia ważności małżeństwa. Wymagany wiek w czasie zawierania związku małżeńskiego zarówno dla kobiet jak i mężczyzn to 18 lat. Jest jednak wyjątek w przypadku kobiet.
Przy czym i tu jest sporo obostrzeń, a małżeństwo można unieważnić.
Otóż, ta sama ustawa , na którą powołuję się wyżej, zaznacza, że z ważnych powodów sąd opiekuńczy może jednak zezwolić kobiecie która skończyła 16 lat na zawarcie małżeństwa. Kluczową rolę grają wskazane okoliczności, z których wynika, że zamiar zawarcia małżeństwa będzie zgodny z dobrem zakładanej przez nią rodziny.
Istnieje też rozróżnienie na nieważność absolutną i nieważność względną.
Ta pierwsza uznaje, że małżeństwo jest nieważne, jeśli zawarły je osoby, które nie spełniają wymagań koniecznych do zawarcia małżeństwa.
Nieważność względna natomiast, może być stwierdzona, jeżeli małżeństwo zostało zawarte w wyniku błędu co do istotnych cech drugiej osoby lub pod wpływem groźby.
Unieważnienie małżeństwa kościelnego i cywilnego – czy to to samo?
Jako że nie zajmuję się prawem kanonicznym, tutaj jedynie podkreślę, że orzeczenie nieważności małżeństwa kościelnego i unieważnienie małżeństwa cywilnego to dwie odrębne kwestie, które różnią się procedurą i podstawami.
Orzeczenie nieważności sakramentu małżeństwa jest procedurą, uregulowaną przez prawo kanoniczne Kościoła katolickiego. Unieważnienie kościelne oznacza, że małżeństwo uznano za nieważne, czyli tak, jakby nigdy nie doszło do jego zawarcia. Stwierdzenie nieważności małżeństwa kościelnego nie ma wpływu na status prawny małżeństwa cywilnego.
Unieważnienie małżeństwa zawsze jest procesem, niezależnie czy mówimy o prawie kościelnym czy cywilnym. Być może w wersji cywilnej jest to proces nieco szybszy, niż ten kościelny, ale dla wielu ludzi oba unieważnienia są jednakowo istotne i ważne.